Mensenrassen? Ja. In schoolboeken bestonden ze tot eind vorige eeuw

Schoolboeken zijn belangrijk voor de invulling van ons ‘cultureel archief’, ze vormen de patronen waarop we naar de wereld kijken, de patronen in ons denken, onze houding en emoties. Die invloed geldt zeker voor de vorige eeuw waarin televisie al wel maar internet als informatiebron nog nauwelijks betekenis had.

Het begrip cultureel archief is geïntroduceerd door literatuurwetenschapper Edward Saïd (1935-2003). Gloria Wekker gebruikt het in haar boek White Innocence, Paradoxes of Colonialism and Race (2016) en daarin wijst ze ook op het onderwijs als een van de domeinen waarin dit archief gevormd wordt.

Ik heb mijn proefschrift weer eens uit de kast gehaald, nadat ik afgelopen zaterdag aanwezig was bij Wekkers lezing in het Rijksmuseum voor Volkenkunde in Leiden. Dit in het kader van de Black Achievement Month. Beeldvorming en schoolboeken staat 18 oktober op de agenda. Daarover vertel ik bij een conferentie speciaal over onderwijs, onder meer georganiseerd door New Urban Collective. Hoog tijd om mijn proefschrift digitaal aan te bieden. Komt dat goed uit: de Universiteit van Amsterdam heeft er al een e-book van gemaakt.

http://dare.uva.nl/record/1/149345

omslag-proefschriftVoor wie een proefschrift wat al te gortig is: hieronder een toelichting.

Toelichting

Mijn proefschrift gaat over de manier waarop ‘mensenrassen’ in schoolboeken voor het vak aardrijkskunde worden beschreven en afgebeeld, van 1876-1992. In 1876 verschijnt het eerste boek voor de HBS en komt ook de eerste Bosatlas op de markt.

In de kern is mijn onderzoek een studie over de taal, over patronen in de taal: welke woorden zijn gebruikt, hoe zijn thema’s gerangschikt, welke foto’s zijn gekozen en hoe luiden de bijschriften,  welke narratieve structuur is te herkennen bijvoorbeeld in de beschrijving van Afrika, wie handelt daarin, wie stelt het probleem en wie lost het op? Klinken daarin niet de reisverslagen door van bijvoorbeeld Livingstone?

De aanleiding voor deze analyse was mijn verbazing over de aanname dat in Nederland het idee van mensenrassen rond de Tweede Wereldoorlog ter ziele was gegaan. Hoe gevaarlijk denken over ‘rassen’ kon zijn, zo was de redenatie, had de Holocaust met de miljoenen moorden op  Europese Joden, Roma en Sinti bewezen. Het woord ‘racisme’ stamt uit die periode.

schoolboek-schedelmeting-20161011_115439

De aardrijkskundeboeken voor HBS, HAVO en VWO die ik onder de loep nam, toonden een andere werkelijkheid. Natuurlijk gaan die vooral over klimaat, gesteenten, aardbevingen, vulkanen, oceanen en rivieren. Maar ook na de oorlog kon de formule voor schedelmeting – naast huidkleur de grondslag van de rassenindeling – tot de lesstof behoren. Tot begin jaren negentig van de vorige eeuw maakte een overzicht van de diverse ‘mensenrassen’ standaard deel uit van het aardrijkskundecurriculum en welke ‘rassen’ waar woonden stond in de atlas.

De geschiedenis van het ras-denken komt ook aan bod. De bron daarvan ligt ongeveer eind zeventiende eeuw  en daarin zien we ook verwevenheid met middeleeuwse voorstellingen van de wereld waarin Cham, Japhet en Sem, de zonen van Noah (Genesis, Oude Testament), gaan staan voor Afrika, Europa en Azië. De oudste wereldkaart, uit de zevende eeuw, plaatste ik op de omslag van mijn proefschrift. Hieronder een kaart uit de vijftiende eeuw (T-O-kaart uit de Etymologiae of Isidorus, 1472).
t_and_o_map_guntherus_ziner_1472

Het raciale denken is een erfenis van de natuurlijke historici, wetenschappers in Europa die vanaf het einde van de zeventiende eeuw, gefascineerd door de verscheidenheid aan planten, dieren én mensen van over de hele wereld, steeds meer de behoefte kregen deze te tekenen, te beschrijven en in categorieën in te delen. Daarnaast wilden zij de verschillen ook verklaren: waren mensen in oorsprong één ras, of juist niet? Was de mensheid niet ontstaan in de Kaukasus, waar de ark van Noah zou zijn gestrand? Vanuit die gedachte werd het ‘blanke ras’ ook wel Kaukasisch ras genoemd en gezien als het meest oorspronkelijk. De namen van de zonen van Noah keerden terug in ‘Semitisch ras’ (Sem) of ‘Hamitisch ras’, naar Cham of Ham. De laatste werd vereenzelvigd met het zogeheten zwarte ras. Abrahams veroordeling van Cham en zijn nakomelingen tot eeuwige gedienstigheid gebruikten Europeanen mede om de trans-Atlantische slavernij te verdedigen.

Degenen die ervoor pleitten de raciale indeling waardevrij te houden, bleken roependen in de woestijn. Eenmaal een indeling, was er geen houden meer aan: huidkleur of ’ras’ werd het eerste ijkpunt in de kennismaking met ‘anderen’ en dat ging samen met een imperialistisch vertoog. Kort gezegd luidt dat: Europeanen, ofwel ‘het blanke ras’, verkennen de wereld en bezien welke gronden geschikt zijn voor ontwikkeling. En soms staat het er bijna letterlijk: de Europeanen zijn de meesters der aarde.

Uit: Kerngeografie deel 2, 1961:82.

Uit: Kerngeografie deel 2, 1961:82.

Kortom, in mijn studie laat ik zien hoe elke beschrijving waarin het ‘ras’ opereert, het idee van een witte of blanke suprematie uitdraagt en hoe ook de lezer, aangesproken als vertegenwoordiger van dit ‘ras’, zichzelf met trots kon scharen achter dit zelfbeeld. Het kan niet anders dan dat de schoolboeken het wereldbeeld van de leerlingen heeft beïnvloed. Wat in schoolboeken staat, is tenslotte ‘waar’; het is de weerslag van wetenschappelijk aanvaardbaar geachte inzichten. Voor de lezers leveren ze de kennis en de denkkaders, de taal  waarmee ze vervolgens de wereld en de geschiedenis aanschouwen. Is daarmee het cultureel archief een gesloten systeem? Nee, zeker niet. De jongste schoolboeken die ik analyseerde zijn inmiddels vijfentwintig jaar oud. Nieuwe inzichten hebben ongetwijfeld hun plek veroverd.

Tot slot: “RAS”

Het gebruik van het woord ‘ras’ blijf ik ongemakkelijk vinden. ‘Ras’ is geen neutrale term, omdat het zo duidelijk verbonden is met racisme; de scheidslijn tussen een zogenaamde waardevrije indeling van mensen in ‘ras’ en racisme is dun, meestal onzichtbaar en in wezen fictief: want voor wie is de indeling eigenlijk belangrijk, ofwel wat was of is het nut ervan? Wetenschappelijk, dat wil zeggen genetisch, is die indeling onhoudbaar.

‘Het woord vergeet niet waar het geweest is.’ Michael Bakhtin (1875-1975)

Afstand nemen van een ideologie houdt meestal ook in afstand dat je afstand neemt van de begrippen die daarbij horen. Daarom past bijvoorbeeld ‘neger’ niet meer en alleen in een racistische context blijkt het begrip ‘ras’ betekenisvol. Die context is helaas nog springlevend. Daarbuiten horen dikke aanhalingstekens om ‘ras’; daarbuiten – het is een cliché – bestaat er slechts één ras: het ras mens. Dat wil ik graag zo houden. Als de marsvrouwen  planeet aarde bereiken, zien we wel weer.

4 antwoorden
  1. Maayke
    Maayke zegt:

    Mooi Ineke dat je proefschrift digitaal in te zien is. Ik ben benieuwd naar de narratieve structuur, de patronen, die je hebt geanalyseerd. Zie je daar heden ten dagen ook sporen van terug in discoursen over ‘ras’ of essentialistsche opvattingen over etniciteit?

    Beantwoorden
  2. Renold Watson
    Renold Watson zegt:

    Beste Ineke,
    Ik ga het steeds leuker vinden jouw stukken te lezen en informatie op te doen. Er is m.i. wel een dilemma. De hegemonie van de geschiedenboeken schrijvers en uitgevers is dermate groot dat info over authenticiteit en ‘waarheid’ niet aankomt bij degenen die het betreft. De politiek heeft m.i. daar ook geen baat bij. Er is geen mastermind die de inhoud van het lesmateriaal over de waarheid orchestreert. Waar ik vandaan kom hebben kerk, geloof en politieke stromingen het beeld en de inzichten bepaald. Het grotendeel van de mensen is niet genoeg onderlegd om de materie te doorgronden. Maar er is nog hoop, ga door!

    Beantwoorden
  3. Ineke Mok
    Ineke Mok zegt:

    Hallo Maayke, dank voor je reactie. Voor de beschrijving van Afrika vond ik de onderliggende verhaal structuur vooral interessant: waarom werd dit werelddeel vanuit de kust beschreven, met daarna de melding dat de kust ‘moeilijk te doordringen’ is? Alsof de lezer geacht wordt deze kust zelf te gaan bezoeken en vanaf de kust te leren kennen. Hierin vond ik duidelijk de ‘stemmen’ van de zogeheten ontdekkingsreizigers vanuit Europa doorklinken.
    Hoe is het heden ten dagen? Op die vraag heb ik geen klip en klaar antwoord. Daar moet ik langer over nadenken. Ik wil daar op terugkomen, groet Ineke

    Beantwoorden

Plaats een Reactie

Meepraten?
Draag gerust bij!

Laat een antwoord achter aan Ineke Mok Reactie annuleren

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *